pi膮tek, 7 czerwca 2013

Skubanie kury (albo - republika i rzecz w艂asna)


W katechetycznym filmie o 艣wi臋tym Filipie Neri jest anegdotyczna scena skubania kury na ros贸艂, rozrzucania pi贸r, a potem na powr贸t ich zbierania na du偶ej przestrzeni. Wychowawcza wymowa jest taka, 偶e z艂e s艂owa wypowiedziane o kim艣 ulecia艂y i trudno je skasowa膰. Ros贸艂 jednak pozosta艂 i mogli si臋 nim delektowa膰 grzesznicy nawr贸ceni, a nawet, kto wie, mo偶e nie. S艂o艅ce wstaje nad dobrymi i z艂ymi :-)

Anegdota i tytu艂 posta przysz艂y wczoraj na koniec katechetycznego dnia, na si贸dmej godzinie, w klasie pi膮tej.
Nie by艂 to 艂atwy dzie艅, ale ciekawy. Mo偶e na sw贸j spos贸b - pi臋kny!
Z rana wsta艂y z 艂o偶a zw艂oki starego katechety. Nie nadawa艂y si臋 nawet na ros贸艂. Dyrektorka nie pozwoli艂a jednak i艣膰 do lekarza. Kaza艂a pracowa膰.
Nim wyjechali艣my, zd膮偶y艂em zapisa膰:
- “Co z t膮 Polsk膮, z t膮 gmin膮, z tym ko艣cio艂em. Chodzimy po tej samej ziemi, m贸wimy tym samym j臋zykiem, uczestniczymy w tych samych nabo偶e艅stwach... a przecie偶 ka偶dy widzi, 偶e mamy r贸偶ne Rzeczypospolite. My - Rzeczpospolit膮 Norwidowsk膮, oni - Rzeczpospolit膮 Swoj膮, nie wsp贸ln膮. My nie mo偶emy zasi膮艣膰 do wsp贸lnego sto艂u, bo nie ma partner贸w. Oni nie chc膮 usi膮艣膰 przy jednym stole, 偶eby patrz膮c sobie g艂臋boko w oczy rozmawia膰 o wszystkim, co dobre i co nas boli. Rozmawia膰 do dna. Do dna serca, ducha, do 藕r贸de艂 wody 偶ywej, czystej, aby da膰 si臋 za-chwyci膰 wieczno艣ci. “Jak niewiele jest ludzi i jak nie ma prawie pragn膮cych si臋 objawi膰. Gdzie znale藕膰 Rodak贸w, kt贸rzy zechc膮 usi膮艣膰 przy stole dzi臋kczynienia!

Z takich my艣li narodzi艂 si臋 wpis na Facebooku -Czy nar贸d (kr贸lestwo), kt贸re nie mo偶e wysiedzie膰 przy jednym stole, si臋 ostoi? Czy ludzie, kt贸rzy nie potrafi膮 usi膮艣膰 przy jednym stole i rozmawia膰 tworz膮 wsp贸lnot臋? Dziej贸w, j臋zyka, kultury, wiary...

W
komuni藕mie z konieczno艣ci, nie mog膮c siedzie膰 przy jednym stole, zast膮pili艣my rozmow臋 Polak贸w nabo偶e艅stwami. A po komuni藕mie? W wolnym 艣wiecie? Czy my艣my go ju偶 zamieszkali?

Do szko艂y dojecha艂y ju偶 nie moje zw艂oki, bo to zakazane ustawami sanitarnymi, ale wrak. Ten za艣, zgodnie z dzisiejsz膮 ekonomik膮, do czego艣 si臋 nadaje np. recyclingu. B膮d藕 wola Twoja.

Klasa druga mo偶e obejrze膰 sw贸j kawa艂ek filmu o zwyczajnym 艣wi臋tym cz艂owieku, ale najpierw musz膮 zrobi膰 sw贸j kawa艂ek podr臋cznika, przewidzianego programem (偶eby nie powiesili katechety). Bo偶e Cia艂o w krzy偶贸wce przerobili. Wymy艣li艂em na poczekaniu dwuwiersz – Bo偶e Cia艂o to cia艂o Jezusa, Cia艂o Jezusa to Bo偶e Cia艂o. Nauczyli si臋 w mig, mogli艣my przej艣膰 – podnie艣膰 oczy - z 艂awki na ekran i film. A tam akurat dialog - “u niego panuje chaos i  wszyscy m贸wi膮 o Bogu” konfidencjonalnie szepcze donosiciel kardyna艂 na Filipa do papie偶a. Papie偶 "dok艂ada" mu, 艣wi臋temu, od siebie, pytaniem - “to prawda, 偶e uczysz dzieci bez 偶adnych zasad? Bez regu艂y?” (na filmie jest to od ok. 1h. 11 min. 20 sek. - do 1h. 12 min.)

My艣l臋 sobie - “ogl膮dam ten film z dzie膰mi, ale trzeba by i z doros艂ymi. Nie tylko z rodzicami uczni贸w, ale z wizytatorami, (prze)r贸偶nymi prze艂o偶onymi i kontrolerami procesu katechizacji i Nowej (jak 艣wiat?) Ewangelizacji, cenzorami itd. I to najlepiej cofaj膮c si臋, czyli ogl膮daj膮c wstecz o 31 lat. W Roku Wiary (i Rozumu) to powinien by膰 wr臋cz obowi膮zek - i koniecznie dyskusja po projekcji, 偶eby si臋 nie rozchodzi膰 - jak po nabo偶e艅stwie - do swoich republik :-) ”
Je艣li si臋 tego nie robi, nie dziw, 偶e o katechezie i katechetach kr膮偶膮 czarne legendy wymy艣lane i rozpowiadane przez anonimowy ko艣ci贸艂 (przez ma艂膮 liter臋), anonimow膮 gmin臋 i ojczyzn臋 (przez bardzo ma艂膮 liter臋). Wielk膮 liter膮 si臋 pisze to, co jawne, co si臋 objawia, co 偶yje i dzia艂a w pe艂nym 艣wietle.

Na kolejnej lekcji religii, z dzie膰mi najmniejszymi, o szczerych buziach, nie ska偶onych szeptan膮 propagand膮, plotk膮 i czarn膮 legend膮, po艣miali艣my si臋 na dywanie, po艣piewali艣my jak st膮d, a偶 do nieba “bo niebo czeka na wszystkich... i one maj膮 prawo tam do swojego k膮cika... i maj膮 prawo i艣膰 tam ze 艣piewem, ta艅cem i rado艣ci膮 ” (艣w. Filip). B贸g Mi艂osierdzia i Prostoty jest 艂askawszy od kardyna艂贸w i kurii.
Na koniec w modlitwie w艣r贸d intencji podaj臋: o pi臋kn膮 uroczysto艣膰 otwarcia Orlik贸w z udzia艂em (wice)Premiera, o dobre wyniki i studia dla naszych absolwent贸w, tak偶e studia po studiach na ca艂ym 艣wiecie. Modlitwa dzieci wiele mo偶e.

W klasie trzeciej mam zaszczyt i przyjemno艣膰 rozda膰 zaproszenia dla dzieci od ksi臋dza proboszcza na msz臋 niedzieln膮 (10.30)w zwi膮zku z modlitw膮 ku czci Naj艣wi臋tszego Serca Pana Jezusa i I Pi膮tkami Miesi膮ca(wa偶ne tak偶e dla dzieci komunijnych). Pad艂y pytania uczni贸w, czy musz膮. Wskaza艂em na s艂owozapraszam, a nierozkazuj臋. O deklaracji soborowej "O wolno艣ci religijnej" (Dignitatis humanae) im nie m贸wi艂em. Tym razem :-)

W naszej epoce ludzie coraz wi臋cej u艣wiadamiaj膮 sobie godno艣膰 osoby ludzkiej i coraz bardziej ro艣nie liczba tych, kt贸rzy si臋 domagaj膮, aby w dzia艂aniu ludzie cieszyli si臋 i kierowali w艂asn膮 rozwag膮 oraz odpowiedzialn膮 wolno艣ci膮, nie przymuszani, lecz wiedzeni 艣wiadomo艣ci膮 obowi膮zku...(tam偶e). 
O! godno艣ci, c贸ro Bog贸w..., strawestuj臋 innego mistrza, nawet z pomoc膮 kt贸rego nie umiemy si臋 dogada膰 z europejskim hymnem i ide膮.

W klasie 2, 3 i nn. pewna scena z filmu jest dla nas szko艂膮 艣piewania. Trzeba pogrupowa膰 g艂osy. G艂osy i klasy nie mog膮 stac wed艂ug wzrostu itp. ale wed艂ug g艂os贸w. Tego uczy w filmie - i nas -Camillo, kt贸ry edukacj臋 (indywidualn膮) odbiera艂 w pa艂acu ojca. Dla mnie jest nauka do zg艂臋bienia, jak nie partyjniactwo, ale m膮dre grupowanie, pod艂ug godno艣ci, ch臋ci i m膮dro艣ci, mo偶e pom贸c (nam) pi臋knie za艣piewa膰 hymn pa艅stwowy, szkolny, gminny, europejski i religijne te偶. Lokalnie! Kontynentalnie! Globalnie!

Przy okazji trudno mi nie wy艣piewa膰 alleluja pod adresem re偶ysera sztuki uj臋膰 i monta偶u. Re偶ysera sztuk wszelakich, sztuk-mistrza, te偶. Jak on pi臋knie maluje i 艣piewa film o 艣wi臋tym. Z podzia艂em na sceny, takty, anegdoty. Jak udanie dobra艂 i obsadzi艂 aktor贸w du偶ych i ma艂ych. Jak cudownie pracuje z dzie膰mi... i ze 艣wi臋tymi. Nawet z tymi, kt贸rzy ucz膮 dzieci bez zasad i regu艂. WIELKO艢膯 I POT臉GA SZTUKI! Jak pi臋knie pokazuje rzeczywisto艣膰 偶ycia wtedy i dzi艣 i jutro – godno艣膰 osoby, jej wolno艣膰, 艣wiadomo艣膰 obowi膮zku i prowadzenia przez ducha, Ducha 艢wi臋tego, na przyk艂ad, kiedy stajemy w ciszy pod krzy偶em.

Klasa 1-sza ma sw贸j program. 艁atwiejszy :-)
Dzisiaj o Tr贸jcy 艢wi臋tej. Obja艣nia namkolorowankai filmy: rysunkowy i klasyczny (scena z Zefirellego). Na filmie - chrzest Jezusa w Jordanie. Czy mo偶na (i jak) uczy膰 dzisiaj bez dost臋pu do Internetu?! Chwa艂a ci WiFi ;-)
Modlitwa ko艅cowa, jak w “zer贸wce”.

Nim weszli艣my do klasy sz贸stej wydarzy艂a si臋... ca艂a katecheza. Calutka! Ot贸偶, nie mia艂em klucza, poprosi艂em uczni贸w, by poszukali i przynie艣li. Kto艣 pobieg艂, przyni贸s艂, poda艂. A w chwili, w kt贸rej podawa艂/a wydarzy艂a si臋 mi臋dzy nami katecheza! To by艂 u艂amek sekundy. Bliski kontakt fizyczny, , dotykowy, d艂o艅 w d艂o艅, wzrokowy, s艂uchowy... osobowy. W blisko艣ci, 偶yczliwo艣ci... jak mi臋dzy nomalnymi lud藕mi, osobami, nauczycielem i uczniem/uczennic膮, z twarz膮, imieniem, w艂膮sn膮 histori膮 偶ycia i zbawienia (prosz臋 nie poprawia膰 teologicznie!, co najwy偶ej do艂o偶y膰 s艂贸wko "przyj臋cia"). A c贸偶 dopiero mi臋dzy lud藕mi ochrzczonymi! B艁YSK! - PRZECIE呕 TO JEST ISTOTA KATECHEZY. TO JEST ISTOTA RELIGII. NAUCZANIA. NOWEJ EWANGELIZACJI! RELACJE OSOBOWE MI臉DZY NAMI I... TYM, KT脫RY MIESZKA W NAS, BO ZAMIESZKA艁 SWOIM S艁OWEM I CIA艁EM. Wi臋c 艣wi臋to艣膰 mo偶e nadej艣膰 z ka偶dej strony.

RELIGIA NIE JEST W KATECHIZMACH, PODR臉CZNIKACH itd. RELIGIA JEST MI臉DZY NAMI! Ci膮gle co艣 si臋 ods艂ania (objawia) przede mn膮. Pomimo 31 lat nauczania, katechizowania i 60 lat 偶ycia ochrzczonego, kt贸re przyj臋艂o wiar臋 w Jezusa i podj臋艂o j膮 ca艂ym swoim rozumem i 偶yciem osobowym i rodzinnym. Jestem katechet膮, bo JESTEM! I JEST B贸g-Prawdy-Pi臋kna-Dobra-Mi艂osierdzia-i-Prostoty. 艢wi臋to艣膰 mo偶e nadej艣膰 z ka偶dej strony.

Religi臋 daj臋 sob膮. Katechizuj臋 sob膮, swoim 偶yciem osobistym i rodzinnym, ca艂ym 偶ycia-rysem. Religi臋 i katechez臋 daj臋 swego 偶ycia drog膮, prawd膮 i dobrem. Pomimo swoich wad i grzech贸w. Czy偶bym po to si臋 narodzi艂 i po to przyszed艂 na 艣wiat Legionowa, Strach贸wki, Mazowsza i Polski, 偶eby przypomnie膰 t臋 prost膮 prawd臋, 偶e religia to 偶ycie, droga i prawda!!! Nasza droga, prawda i 偶ycie najpe艂niej objawi艂y si臋 w Jezusie z Nazaretu. To wszystko? Tak, wszystko. Tylko tyle? Tak, tyle. 艢wi臋to艣膰 mo偶e nadej艣膰 z ka偶dej strony.

Przeciwnicy, albo fa艂szywi przyjaciele, i szpiedzy, chc膮 zawsze zmie艣膰 ka偶dego (tak) my艣l膮cego. Ta “prawda”, raczej mechanizm, powraca jak kontrapunkt w filmie o 艣wi臋tym Filipie. Nawet 艣lepi, g艂usi, m艂odzi i starzy widz膮 to, s艂ysz膮, wzdrygaj膮 a偶 si臋. Brr!!! A przecie偶 艣wi臋to艣膰 mo偶e nadej艣膰 z ka偶dej strony, tak偶e w nich i przez nich. B贸g prosto pisze i na krzywych liniach. Bo jest Prostot膮 i Mi艂osierdziem.

Klasa 6zaraz po przekroczeniu progu (nadziei) - te偶 mi zgotowa艂a wielk膮 (nie)spodziewan膮 radosn膮 nowin臋. Nie, 偶eby ca艂a klasa od razu, ale na pocz膮tek Paulina. Podj臋艂a wyzwanie, zgodnie z umow膮 sprzed kilku tygodni. Przejrza艂a, wybra艂a, opublikowa艂a na swoim koncie Fb, z imieniem i obliczem, filmik z serii 3MC i przygotowa艂a prezentacj臋 dla klasy. Udost臋pni艂a swoj膮 wiar臋! I swoje my艣lenie! Odpowiada艂a na pytania kole偶anek i koleg贸w. Chyba si臋 rozp艂acz臋 ;-)

S膮 nast臋pni ch臋tni, zapowiedzili si臋 na kolejne lekcje. Hurra! Ba, ale kto zechce wej艣膰 z nimi w dialog serdeczny, religijny, w komentarzach na ich kontach i w og贸le??? W NASZYM MILCZ膭CYM SPO艁ECZE艃STWIE – NA 艢MIER膯 I ZAB脫J. Nawet w Roku Wiary (i Rozumu). Otworzy膰 si臋? Objawi膰? Pokaza膰 swoje my艣lenie? Lepiej... lepiej... lepiej...

Na zako艅czenie – ja wypowiem teraz swoj膮 modlitw臋 za nich “niech Duch 艢wi臋ty szaleje w nich, kiedy stajemy w ciszy pod krzy偶em”.

Klasa pi膮ta pozna艂a radosn膮 przygod臋 katechety w klasie sz贸stej. I zasady na jeszcze lepsz膮 (poprawienie dobrej) oceny (religijnej?) na koniec roku z wolno艣ci ducha, wiary i rozumu:
- to samo, co w klasie sz贸stej
- plus opowiedzenie ze zrozumieniem wybranych fragment贸w (scen) z filmu o 艣wi臋tym Filipie I 艣wi臋tym Persiano Rosa (I ciut ciut I 艣w. Ignacym Loyola)
- m膮dre komentarze pod linkami do tre艣ci opublikowanych przez ich kole偶anki i koleg贸w (filmik贸w “trzyminutowego katechizmu”) i post贸w na stronie www.katecheza_online

Podaj膮c zasady – jawno艣ci wiary, godno艣ci itd. nie mog艂em nie wspomnie膰 anty-przyk艂ad贸w, kt贸re funkcjonuj膮 w naszym 艣wiecie, truj膮c m艂ode i starsze umys艂y. Ju偶 nie tylko katechet臋 i jego 偶on臋 DyrKa. Anonimy i ich stronnictwa zamieniaj膮 偶ycie naszej wsp贸lnoty lokalnej w bagno. Teraz przekona艂a si臋 nast臋pna osoba zwi膮zana ze szko艂膮. Anonim pos艂u偶y艂 si臋 jej nazwiskiem. Inni plotkuj膮 za plecami o cudzych pieni膮dzach, ile wlezie. Oni – stronnictwo anonim贸w, bez imienia, oblicza, godno艣ci, honoru. Byle kogo艣 oczerni膰. Byle rzuci膰 z艂e 艣wiat艂o, jak pierze z kury na ros贸艂, wiatr rozniesie po ca艂ej gminie.

Oto przyk艂ady nieanonimowego my艣lenia anonim贸w, ich wyznanie wiary (patrz: komentarze na moim blogu):
- imi臋 mam oblicze te偶, a 偶e u偶ywam pseudonimu to moja sprawa. Nie wszyscy musz膮 wiedzie膰 kim jestem
A katecheta w Strach贸wce kiedy abdykuje ze swojego "nauczania". Czas da膰 innym si臋 wykaza膰... [Po rezygnacji papie偶a Benedykta XVI] takiej samej odpowiedzi oczekiwa艂em [od ciebie] - "Rezygnuj臋 dla dobra dzieci i Ko艣cio艂a". Tylko 偶e jedni si臋 modl膮 z powo艂ania a inni dla pieni臋dzy. Lepiej by膰 niedowiarkiem ni偶 udawa膰 艣wi臋toszka. Ze mn膮 wszyscy porozmawiaj膮 i nie musz臋 nikogo prosi膰 o rozmow臋.
Nie ma te偶 rzeczpospolitej norwidowskiej, ja 偶yj臋 i mieszkam w Rzeczpospolitej Polskiej i tylko do takiej nazwy mojego kraju mam szacunek... Co z tego 偶e masz oblicze jak si臋 z tob膮 nikt nie liczy. Przesta艅 opowiada膰 bajki bo w to nikt nie wie偶y. I nie musz臋 ci si臋 z niczego t艂umaczy膰. Nie oskar偶aj mnie o jakie艣 wyimaginowane czyny, nic ani nikogo nie zniszczy艂em bo tu si臋 urodzi艂em a nie sprowadzi艂em.
faryzeusze znowu zapomnieli J贸zia wynie艣膰 na piedesta艂, tylko za co?... Mo偶e jeszcze pomnik powinni postawi膰?... Za wykonanie or臋dzia [w Wielk膮 Sobot臋, przez katechet臋] pasowa艂o by [ci] przyzna膰 co najmniej Fryderyka lub nagrod臋 Grammy... Do czego si臋 nie dotkniesz to ko艅czy si臋 totaln膮 klap膮. B臋d膮c katechet膮 dzieci te偶 przesta艂y chodzi膰 do ko艣cio艂a, ka偶da praca daje efekty i satysfakcj臋 je艣li wk艂adamy w ni膮 troch臋 serca a nie oczekujemy tylko na pochwa艂y i zyski... Kiedy艣 przychodzili jeszcze ci co ksi臋偶a uczyli, a teraz efekty s膮 widoczne. Od kilku lat ko艣ci贸艂 pustoszeje, jeszcze troch臋 zostanie ksi膮dz i i kilka babci... Dawno m贸wi艂em 偶e katechezy u najm艂odszych powinien prowadzi膰 ksi膮dz, dzieci jak i rodzice maj膮 wi臋kszy respekt do ksi臋dza ni偶 do osoby 艣wieckiej.
Jozefie z B贸g wie sk膮d chwalisz si臋 t膮 dat膮 [3 Maja 1981, za艂o偶enie Solidarno艣ci RI] jakby艣 tu nie wiadomo co zrobi艂. Powiedz co takiego osi膮gn膮艂e艣 bo ja jako艣 nie widz臋 efekt贸w twego samochwalstwa. Tak si臋 wychwalasz jakby艣 co najmniej wyzwoli艂 w艂asnymi r臋koma z pod jakiego艣 okupanta te okolice. Nudne to. Czekam na odpowiedz w sprawie twych dobrych uczynk贸w dla tej gminy.
super "katecheta" udaje 艣wi臋toszka a ma diab艂a pod sk贸r膮. Zapomnia艂em 偶e jeste艣 ponad wszystkimi i wszystko ci wolno w艂膮cznie z obra偶aniem innych. I p贸藕niej dziwisz si臋 偶e ludzie nie staj膮 w twojej obronie, bo nikt nie chce by膰 kojarzony z tob膮 偶eby si臋 wstydu nie naje艣膰
Wida膰 daleko nie pada jab艂ko od jab艂oni. Dzieci [twoje, katecheto] warte ojca a ojciec dzieci. [呕ona taka sama]. Wy jeste艣cie najwa偶niejsi a wszyscy inni ludzie to margines i kto to m贸wi, wida膰 brak kultury go艂ym okiem. Po trupach do celu. Tylko dlaczego ludzie was unikaj膮 jak diabe艂 艣wi臋conej wody. Do wyzywani ludzi to jeste艣cie pierwsi, a w niedziel臋 w ko艣ciele to niema艂o krzy偶em le偶ycie. Dajcie spok贸j z tym udawaniem 艣wi臋toszk贸w, bo to tylko na pokaz przecie偶 to wszyscy wiedz膮. Kupi to kto艣 kto was nie zna. I kto tu si臋 kompromituje
- ludzi ju偶 niczym nie zadziwisz. Znaj膮c twoje zap臋dy nikogo nie zaskoczysz swoim zachowaniem. Szko艂a jest wasza, ko艣ci贸艂 jest nasz a ksi膮dz jest jego gospodarzem i powinien cie wyprosi膰 z zakrystii... To 偶e niby uczysz dzieci religii to nie znaczy ze wsz臋dzie musisz z nimi by膰. Mo偶e kto艣 sobie nie 偶yczy twojej obecno艣ci
- Boga w te swoje szachrajstwa nie mieszaj. Chcesz na si艂臋 uszcz臋艣liwia膰 ludzi tylko nikt cie nie chce s艂ucha膰. Twoje 5 minut dawno min臋艂o wi臋c oszcz臋d藕 wa艣膰 wstydu tej okolicy. Lepiej by艂o by gdyby艣 si臋 wzi膮艂 za uczciw膮 nauk臋 religii w ko艅cu nasze podatki id膮 na twoj膮 pensj臋, a nie chciwo艣ci膮 rz膮dzenia wszystkimi
- na jakiej podstawie uczysz pan dzieci religii skoro nie masz odpowiedniego wykszta艂cenia i na jakiej podstawie jeste艣 zatrudniony jako katecheta
czemu W贸jt i Rada Gminy w niebogatej Strach贸wce godz膮 si臋 na wydawanie pieni臋dzy na furmanki, bryczki, konie, plakaty (kt贸re potem le偶膮 w b艂ocie), zespo艂y typu disco polo? Zadajcie sobie pytanie: quo vadis? Przecie偶 wi臋cej z艂o艣ci robicie ni偶 mi艂o艣ci, to o jak膮 Strach贸wk臋 walczycie? Podzielon膮? Sk艂贸con膮? Gdzie Komunia 艣w., Adoracja, Msza 艣w. jest cenzurowana przez katechet臋 bez wykszta艂cenia?
- Resume - "wywie藕膰 [was] na taczce gnoju".
....
Film o 艣wi臋tych Filipie (Persiano mo偶e te偶 jest lub b臋dzie?) wzrusza. Modlitwa ko艅cowa, na zako艅czenie lekcji i dnia pracy, tak偶e uspokaja – za wieczorne odkrywanie Orlik贸w z premierem, za absolwent贸w Zespo艂u Szk贸艂 im. Rzeczpospolitej Norwidowskiej, by dostali si臋 na wymarzone studia, nawet na najlepszych ameryka艅skich uniwersytetach. Niech pisz膮 aplikacje po prawdziwe 呕ycie Prawd臋 i Drog臋.

Brak komentarzy:

Prze艣lij komentarz